Historyczne dzielnice miasta Sosnowca

Dzielnice, które weszły w skład Sosnowca w 1902 roku

KUŹNICA

Wieś Kuźnica powstała w XVII wieku na terenach położonych między Ostrą Górką i Sielcem, w pobliżu nie istniejącej obecnie wysepki na Czarnej Przemszy. Należała do dóbr modrzejowsko-sieleckich. Jej początki wiążą się z niewielką kuźnią, w której wytapiano rudę żelaza. W drugiej połowie XIX wieku wieś przekształciła się w osadę przemysłową. Od 1876 roku czynny był w kuźnicy szyb "Wilhelmina" należący do kopalni "Nadzieja Ludwika". Równocześnie zaczął powstawać przemysł papierniczy. Tą branżą zajmowali się pochodzący z Saksonii Lamprechtowie: Paul (odkupił prymitywną fabrykę papieru po C. G. Dietrichu, którą rozbudował i unowocześnił), a po jego śmierci (1907) syn Aleksander. Fabryka Lamprechtów, upaństwowiona, czynna była w Polsce Ludowej pod nazwą Sosnowieckie Zakłady Tektury i Papy. W latach 70. została wyburzona.

Inną gałęzią przemysłu zlokalizowaną w Kuźnicy było włókiennictwo. W latach 1875-1877 Franz Schön uruchomił tu przędzalnię wigoniową - pierwszy duży zakład tej branży na terenie późniejszego Sosnowca. W pobliżu zakładu wybudował eklektyczny pałac. Stał się on siedzibą sztabu III powstania śląskiego, a od roku 1923 mieści się w nim sąd. Podczas okupacji hitlerowskiej znajdował się tu Deutsches Haus. Nieczynne hale fabryczne przędzalni Schönów okupanci niemieccy przeznaczyli na pomieszczenia dla obozu koncentracyjnego. Kuźnica jest zapomnianą dzielnicą Sosnowca, która zatraciła swą odrębność zanim weszła w skład miasta.

STARY SOSNOWIEC

Pierwsze informacje o osadnictwie na terenie obecnego Starego Sosnowca pochodzą z XVIII wieku. Dotyczą one niewielkiej osady młyńskiej nad Brynicą, leżącej na gruntach pogońskich. Określająca ją nazwa "Sosnowietz" pojawiła się na wydanej w 1736 roku mapie Księstwa Raciborskiego. Z czasem rozwinął się tutaj folwark należący do gminy Gzichów. W 1864 roku wieś usamodzielniła się od Pogoni, a w latach 70. XIX wieku nastąpił jej podział na Sosnowiec, zwany również Nowym Sosnowcem (okolice dworca kolejowego o charakterze miejskim) i Stary Sosnowiec (północna część miejscowości z przewagą budownictwa wiejskiego).

Wstępne połączenie obu wsi nastąpiło w 1900 roku, kiedy utworzono nadsołectwo sosnowieckie, w skład którego weszła również Pogoń. Ostatnim sołtysem Starego Sosnowca był Jan Mosur.

W okresie industrializacji Stary Sosnowiec pozostał osadą o charakterze wiejskim. Jedynym zakładem przemysłowym na tym terenie była fabryka nawozów sztucznych zwana popularnie "Kościarnią", wybudowana w 1853 roku przez Ignacego Niewiadomskiego. W 1894 roku zakład ten został unieruchomiony (ostatnim jego właścicielem był Paul Lamprecht), a zabudowania fabryczne przerobiono na domy mieszkalne. Dopiero na początku XX wieku powstały na Starym Sosnowcu inne zakłady (m.in. fabryka armatur i odlewnia brązów Stanisława Kraupego).

Główna droga miejscowości nosiła nazwę Starososnowieckiej (obecnie J. Piłsudskiego). W okresie okupacji w Starym Sosnowcu, w rejonie ulicy Ciasnej hitlerowcy utworzyli tzw. małe getto.

SIELEC

Sedlecz, Siedlce, Sielce - to prastare nazwy osady rycerskiej, położonej przy szlaku z Będzina do Mysłowic. Najstarszy zachowany dokument, wymieniający tę wieś, pochodzi z 1361 roku. Wówczas to osada przeszła z rąk Abrahama z Goszyc na własność Ottona z Pilczy (Pilicy). Na przestrzeni długich dziejów wieś należała do wielu możnych rodów. Właścicielami Sielca byli m.in. podczaszy królewski Piotr Szafraniec, Wisław i Piotr z Mysłowic, Jaroccy, Minorowie, a w XVIII wieku Modrzewscy, Tęgoborscy, Zulińscy i Stojowscy. Z początkiem XIX wieku Sielec przeszedł w ręce niemieckie. Należał do pruskiego generała Schimmelpfeniga von der Oye (1802-1814), księcia Ludwika zu Anhalt-Coethen (do 1836 roku), Szarloty von Stolberg-Wernigerode, a od 1856 roku do hrabiego Jana Renarda.

W 1620 roku, ówczesny właściciel osady, Sebastian Minor z Przybysławic, wybudował - na miejscu średniowiecznego fortalicjum - zamek, który przetrwał do dziś. W 1824 roku Sielec wraz z zamkiem zniszczył pożar. Odbudowa zamku trwała do 1832 roku.

Już w 1806 roku uruchomiono w Sielcu kopalnię węgla kamiennego pod nazwą "Nadzieja Ludwika", która zapoczątkowała na tym terenie rozwój przemysłu górniczego. Czynna do 1864 roku należała do dziedziców majątku Sielce-Modrzejów. Ponownie uruchomiona przez spadkobierców hrabiego Renarda pod nazwą "Ludwik" eksploatowana była z przerwami do 1906 roku.

W latach 70. XIX wieku powstała kopalnia "Fanny". Właściwy jej rozwój przypada na lata 80. (wybudowanie szybów wydobywczych "Eulenburg" i "Renard"). Kopalnia była własnością spadkobierców hrabiego Renarda, a następnie utworzonego przez nich Gwarectwa, w którym większość udziałów posiadał kapitał francuski. W 1883 roku kopalnię przemianowano na "Renard", od 1946 roku nosiła nazwę "Sosnowiec" i była wiodącym zakładem wydobywczym w okolicy. Obecnie nie istnieje.

W 1881 roku pojawił się tu również przemysł hutniczy za sprawą budowy na granicy z Konstantynowem huty "Katarzyna". Ostatnim sołtysem Sielca był Antoni Dziedzic.

ŚRODULKA

Obejmuje tereny położone na zachód od Środuli, między Czarną Przemszą a torami kolei warszawsko-wiedeńskiej. Pierwsze informacje o osadzie liczącej kilka chałup pochodzą z XVII wieku. Na znaczeniu zyskała, gdy powstały tutaj zakłady przemysłowe. W 1883 roku Mogunckie Towarzystwo Przemysłu Chemicznego wybudowało fabrykę chemiczną "Gzichów", produkującą m. in. kwas octowy, kwas solny i chloroform. Od 1900 roku czynna była także fabryka chemiczna G. Ottomana i Ski, zwana octownią.

Na Środulce rozwinął się również przemysł włókienniczy - w 1886 roku Ernst Schön uruchomił tu przędzalnię wełny czesankowej. W sąsiedztwie zakładu powstały dwa pałace otoczone romantycznym parkiem. Schönowie wybudowali również domy dla urzędników i robotników. W fabryce nadal działa przędzalnia czesankowa "Intertex S.A.", a większy pałac jest siedzibą Muzeum w Sosnowcu. Tutaj także znajdują się reprezentacyjne sale Urzędu Stanu Cywilnego.

OSTRA GÓRKA

Pierwotnie była niewielką osada smolarzy. Usytuowana po zachodniej stronie Czarnej Przemszy przylegała do lasu Radocha. Początki wioski sięgają końca XVIII wieku. Powstała na gruntach pogońskich i wraz z Pogonią należała do gminy Gzichów.

Już w I połowie XIX wieku Ostra Górka przekształciła się w osadę przemysłową. W latach 1815-1817 działała tutaj odkrywkowa kopalnia "Ostra Górka", która nie rozwinęła jednak szerszej produkcji. Unieruchomiona na kilkanaście lat, wznowiła wydobycie w 1838 roku pod nazwą "Gzichów" (była własnością Siemieńskich, a potem Mycielskich). W 1863 roku nieczynną ponownie kopalnię nabył wraz z attynencją gzichowską Gustaw von Kramsta, który uruchomił ją w 1867 roku. Jako kopalnia "Zygmunt" eksploatowana była do 1877 roku.

W końcu XIX wieku liczyła około 1 500 mieszkańców. Ostatnim sołtysem osady był niejaki Kawka. Ostra Górka rozrosła się w kierunku północnym i połączyła ze wsią Kuźnicą. Dawną osadę przypomina obecnie nazwa ulicy: Ostrogórska.

POGOŃ

Pogonia (dawna nazwa wsi) wspominana jest w dokumentach począwszy od XIV wieku, choć prawdopodobnie ma jeszcze starszy rodowód. W 1345 roku zasłynęła jako pole zwycięskiej bitwy, stoczonej przez polskie i węgierskie rycerstwo pod wodzą Kazimierza Wielkiego z wojskami czeskimi Jan Luksemburskiego. Wydarzenie to, odnotowane przez Jana Długosza, opisuje Adam Naruszewicz w Historii narodu polskiego. Wieś leżała w granicach Księstwa Siewierskiego - do 1442 roku była własnością książąt śląskich, a następnie przeszła we władanie biskupów krakowskich. W 1489 roku wykupił ją Kazimierz Jagiellończyk i włączył do dóbr królewskich. Od 1502 roku wieś często zmieniała swoich właścicieli. Byli nimi między innymi: Kowacze, Tymińscy, Jaroccy, Mieroszewscy, Siemieńscy, Mycielscy. Z czasem (nie wiadomo kiedy) Pogoń rozdzieliła się na część gzichowską i sielecką z odrębnymi folwarkami. W połowie XIX wieku przeszła w posiadanie Niemców: hrabiego Jana Renarda (Pogoń Sielecka) i Gustawa von Kramsta (Pogoń Gzichowska).

Do Pogoni należały przysiółki: Wygwizdów graniczący z Sielcem, położony nad brzegiem Czarnej Przemszy; Złodziejów w zachodniej części osady; Sosnowiec, który dał początek miastu. Na historycznych gruntach pogońskich powstały również wsie Ostra Górka i Radocha.

Stosunkowo wcześnie zaczął rozwijać się tutaj przemysł. W 1816 roku powstała kopalnia węgla kamiennego "Pogonia", a w 1822 huta cynku "Anna" (później "Romania"). Na miejscu kopalni, która zaprzestała wydobycia, Gustaw von Kramsta uruchomił w 1864 roku hutę cynku "Emma" oraz fabrykę bieli cynkowej.

W 1881 roku gliwicki przemysłowiec Huldczyński założył w Pogoni walcownię żelaza i rurkownię przekształconą w 1897 roku w spółkę akcyjną pod nazwą Towarzystwo Akcyjne Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza. Zakład funkcjonował także po II wojnie światowej - jako huta "Sosnowiec", a od 1961 roku tworzył jedno przedsiębiorstwo z byłą hutą "Katarzyna" pod nazwą huta im. Buczka (później huta "Buczek S.A."), a obecnie stanowi samodzielny zakład - spółkę "Technologie Buczek".

Rozwinął się także przemysł włókienniczy. W 1878 roku fabrykant saski Henryk Dietel założył tutaj, pierwszą w Królestwie Polskim przędzalnię wełny czesankowej (zakład znany po II wojnie światowej jako Sosnowiecka Przędzalnia Czesankowa "Politex"). W latach 90. zaprzestał produkcji. W pobliżu zakładu Dietel wybudował pałac, należący obecnie do najcenniejszych zabytków architektury sosnowieckiej, a także szkołę (Sosnowiecka Szkoła Realna) i kościół ewangelicko-augsburski. Pogoń należała do gminy Gzichów, a potem do Gminy Osad Górniczych. Od 1900 roku wchodziła w skład nadsołtysostwa sosnowieckiego.

RADOCHA

Pierwotnie była osadą leśną utworzoną na historycznych gruntach Pogoni w klinie ujścia Brynicy do Czarnej Przemszy i prawdopodobnie należała do Mysłowic. Pierwsze wiadomości o osadzie pochodzą z połowy XVII wieku. W 1827 roku Radocha posiadała cztery domy i 22 mieszkańców oraz karczmę. Późniejszy rozwój zawdzięcza warunkom naturalnym sprzyjającym powstaniu przemysłu, a przede wszystkim wybudowanej w pobliżu, tzw. iwangrodzkiej linii kolejowej, biegnącej w głąb Królestwa Polskiego, łączącej jednocześnie ten teren z Austrią i Prusami.

W latach 1820-1866 czynna była w osadzie kopalnia "Szarlota" należąca do właścicieli dóbr sieleckich; przez 10 lat (1854-1864) dzierżawił ją Jacek Siemieński, właściciel majątku w Zagórzu.

W końcu XIX wieku rozwinął się tutaj przemysł chemiczny. Sosnowieccy kupcy Stanisław Reicher i Bernard Oppenheim oraz przemysłowiec Józef Kerbaund uruchomili w 1883 roku fabrykę chemiczną, zwaną od produkcji świec "Woskownią" (w 1893 roku przekształcona w Towarzystwo Akcyjne Fabryki Chemicznej "Radocha"). Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przejął ją Państwowy Monopol Zapałczany, który wydzierżawił zakład szwedzkiej firmie. Produkowano tutaj m.in. chloran potasu i sodu, nadchloran potasu, kwas cytrynowy, fosforany sodowe i wapniowe. Po 1945 roku zakład został upaństwowiony, obecnie nie istnieje.

Radocha znana jest z działającego tutaj więzienia. W tej dzielnicy znajduje się oczyszczalnia ścieków i ma siedzibę Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji.

Dzielnice przyłączone do miasta w 1915 roku

DĘBOWA GÓRA

Wioska utworzona wśród puszczy leśnej, w bliżej nieokreślonym czasie. Pod koniec XVIII wieku posiadała 5 chałup i dwie karczmy. Była własnością Dębowskich, a następnie księcia Ludwika Anhalt von Pless.

W XIX wieku przekształciła się w osadę górniczą. Pierwsza kopalnia na terenie Dębowej "Hrabia Fryderyk", czynna była w latach 1850-1868. Należała do właścicieli Sielca - od 1856 do hrabiego Jana Renarda. W 1863 roku powstały następne kopalnie: "Ludmiła", nazywana też starą kopalnią "Renard" oraz "Graf Andreas", zwana kopalnią "Andrzej" (eksploatowana do 1892 roku). Do Gwarectwa Hrabia Renard należała ponadto niewielka kopalnia "Fryderyka Joanna", uruchomiona w 1880 roku oraz kopalnia "Dębowa Góra".

Obok górnictwa rozwinął się tutaj także przemysł metalowy i hutniczy. W 1881 roku niemiecki przemysłowiec z Zabrza Adolf Deichsel uruchomił na Dębowej Górze fabrykę lin i drutu. Firma, przekształcona w okresie międzywojennym w spółką akcyjną rozbudowała się i poszerzyła asortyment produkcji. Działalność kontynuowała po II wojnie światowej - w latach 90. XX wieku jako Fabryka Lin i Drutu "Falind Sp. z o.o.". Od 2003 roku dzierżawi ją Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe "CZG-Stal" Sp. z o.o. w Katowicach.

W 1883 roku rozpoczęła produkcję huta "Puszkin", należąca do niemieckiego przemysłowca Gwidona H. von Donnersmarcka, a następnie do Towarzystwa Akcyjnego huty Żelaza "Puszkin". W 1920 roku wykupiły ją Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A. i uruchomiły jako hutę "Staszic". Po 1945 roku zabudowania należące do huty przejęły Zakłady Naprawcze Sprzętu Wiertniczego.

KONSTANTYNÓW

Taką nazwę nosiła osada utworzona w połowie XIX wieku między Środulą i Sielcem. Zamieszkiwali ją robotnicy zatrudnieni w okolicznych zakładach przemysłowych. Do najważniejszych z nich należały: huta "Katarzyna" oraz Fabryka Kotłów Parowych W. Fitzner i K. Gamper.

Hutę "Katarzyna" wybudował w latach 1881-1883 górnośląski koncern pn. Zjednoczone Huty Królewska i Laura. Była największym zakładem spośród hut żelaza na terenie Sosnowca. Funkcjonowała do niedawna - ostatnio jako huta "Buczek" S.A. (z dawną rurkownią Huldczyńskiego tworzyła jedno przedsiębiorstwo).

Wspomniana wyżej fabryka kotłów założona przez siemianowickiego fabrykanta Wilhelma Fitznera w 1880 roku stała się głównym zakładem przemysłu metalowego w Sosnowcu. Upaństwowiona po II wojnie światowej nosiła m.in. nazwę "FAKOP". Zmodernizowany zakład tworzy obecnie spółkę z o.o. z kapitałem zagranicznym pod nazwą "Foster Wheeler Energy Fakop" i produkuje kotły fluidalne.

W końcu XIX wieku w Konstantynowie mieszkało ponad 3 000 osób. Dziesiątą część osady stanowili Żydzi.

Miały tutaj miejsce burzliwe wydarzenia. Podczas powstania styczniowego w 1863 roku, jeden z oddziałów Langiewicza, wycofując się w stronę granicy prusko-austriackiej stoczył w Konstantynowie bitwę z grupą żołnierzy rosyjskich. Trzydziestu poległych powstańców pochował wójt Sielca w zbiorowej mogile. Miejsce potyczki upamiętnia przydrożna kapliczka ufundowana przez Zofię von Thomas-Rudzką, matkę powstańca, który wówczas poległ.

Świadkiem tragicznych wydarzeń była huta "Katarzyna". Podczas rewolucji 1905 roku, w dniu 9 lutego, demonstrujących pod zakładem robotników krwawo rozgromiło wojsko carskie. Zginęło 48 osób, a około 150 odniosło rany.

MILOWICE

Jedna z najstarszych wsi w Polsce, zwana pierwotnie Milejowicami. Pierwsze wzmianki o osadzie datowane są na 1105 rok i znajdują się w dokumencie dotyczącym posiadłości klasztoru w Tyńcu. Kolejny znany dokument wymieniający wieś pochodzi z 1228 roku - jej dziedzicem był wówczas Klemens z Ruszczy. Przez wiele stuleci należała do Śląska. W 1442 roku znalazła się w granicach Księstwa Siewierskiego, zarządzanego przez biskupów krakowskich, choć nadal pozostawała własnością klasztoru bytomskiego. W końcu XVI wieku należała do Fryderyka Paczka z Wrocimowic i Dąbrówki. Późniejszymi właścicielami Milowic (od 1623 roku) byli: Lipscy, Jaroccy, Wójciccy, Grabiańscy, Błeszyńscy. W 1869 roku majątek milowicki przejęła śląska firma Dom Handlowy Kuznitzky i Ska, a w 1894 roku Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich, reprezentujące kapitał francuski.

Wieś posiadała folwark, browar, gorzelnię, a do 1702 roku dwór z modrzewia. Należała do wsi o dużej liczbie mieszkańców, lecz po szwedzkim potopie (1655) wyludniła się. Mieszkały tu zaledwie 22 rodziny, a w 1787 roku 158 osób w 23 domach.

W początkach XIX stulecia stała się osadą przemysłową. Kopalnię węgla kamiennego "Wiktor" założył Józef Błeszyński, ówczesny właściciel majątku, w 1822 roku. W następnych latach wielokrotnie zmieniali się jej właściciele. Od 1795 roku należała do Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich. W latach 90. XIX wieku przemianowano ją na kopalnię "Milowice" (przejściowo w latach 1922-1926 wróciła do poprzedniej nazwy). W 1974 roku została połączona z kopalnią "Czeladź", a następnie włączona do czeladzkiej kopalni "Czerwona Gwardia" ("Saturn"), która obecnie nie istnieje.

Drugi duży zakład przemysłowy w Milowicach - to walcowania odlewów żelaznych - huta "Aleksander" uruchomiona na przełomie 1882-1883 roku przez górnośląski koncern działający za pośrednictwem spółki filialnej pod nazwą "Milowicer Eisenwerk". Po 1918 roku huta otrzymała nazwę "Milowice" i stała się własnością (1920) Spółki Akcyjnej pod nazwą Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze (od 1934 roku Zjednoczone Zakłady Górniczo-Hutnicze Modrzejów - B.Hantke). Spadkobiercą zakładu jest obecnie firma "TIMKEN" (produkcja łożysk) i Fabryka Butli Technicznych "Milmet" S.A.

MODRZEJÓW

Modrzejów - niewielka osada u zlewiska Białej i Czarnej Przemszy - pierwotnie nosił nazwę Mrowisko. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1650 roku i znajduje się w kronikach Bractwa Różańcowego w Mysłowicach. W 1706 roku, za przyzwoleniem króla Augusta II Sasa, osada została przemianowana w miasto o nazwie Modrzewo (od nazwiska właściciela). Obecnej nazwy zaczęto używać od 1711 roku.

Modrzejów był głównym skupiskiem ludności żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim. Tutaj osiedlili się Żydzi z okolic Olkusza, Żarek, Częstochowy i Pilicy, uciekający przed zarazą. W roku 1713 posiadali już kahał, synagogę i własny cmentarz. Według danych z 1849 roku w Modrzejowie mieszkało 310 Żydów, co stanowiło prawie 84% ogółu mieszkańców miasta.

Modrzejów należał do dóbr sieleckich. Jego właścicielami byli: Jaroccy, Klajnerowie - Minorowie, Przybysławscy, Modrzewscy, Kabielscy, Tęgoborscy, Żulińscy, Grabińscy, Jordan hr. Stojewski, a od początku XIX wieku Niemcy: gen Schimmelpfenig von de Oye, Ludwig Anhalt-Coeten von Pless, hrabina Szarlota von Vernigerode zu Stolberg i hr. Jan Renard (od 1856 roku).

Miasto miało prawo do 9 jarmarków w roku ( przywilej króla Augusta III) oraz do organizowania cotygodniowych targów na zboże, bydło i konie (przywilej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego). Od 1725 roku istniał tutaj magazyn soli.

Wskutek m.in. silnej konkurencji ze strony pobliskich Mysłowic, które leżały wprawdzie za granicą, lecz stanowiły centrum handlowe także dla dóbr sieleckich, Modrzejów zatrzymał się w rozwoju. Po powstaniu styczniowym (oddziały powstańcze operowały w tym rejonie i próbowały zdobyć miasto) utracił prawa miejskie.

Przemysł zaczął powstawać tutaj stosunkowo późno. W latach 1902 - 1912 zbudowano kopalnię "Modrzejów" jako część kopalni "Niwka"; samodzielność uzyskała w 1919 roku. Należała do Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich. Po II wojnie światowej ponownie połączyła się z "Niwką". Obecnie nie istnieje.

PEKIN

Niegdyś niewielka osada, położona przy drodze z Konstantynowa do Klimontowa. Powstała na gruntach huty "Katarzyna", które później odkupiło miasto. Wybudowano tutaj szpital zakaźny, dzięki któremu dzielnica ta zyskała popularność. W latach 1937-1957 stanowisko ordynatora Oddziału Chorób Płucnych pekińskiego szpitala piastowała Nadzieja Berdo, wybitna lekarka, szczególnie oddana sprawie zwalczania gruźlicy. Szpital na Pekinie (Szpital Miejski nr 4 - wyburzony w 1979 roku) nazwany był jej imieniem.

ŚRODULA

O początkach Środuli niewiele wiadomo. W XVII wieku była ona małą osadą karczmarską, leżącą przy trakcie prowadzącym z Będzina do Mysłowic. Historycznie należała do dóbr Zagórza. Do 1880 roku stał tutaj folwark wybudowany w bliżej nie określonym czasie. W II połowie XIX wieku osada była własnością Gwarectwa von Kramsty, które wydzierżawiło ją W. Meyherholdowi. Na znaczeniu zyskała, gdy w okolicy powstały zakłady przemysłowe Fitznera-Gampera, przędzalnia Schöna, fabryki chemiczne na Środulce.

Intensywnie rozbudowywała się Środula po roku 1918. Budowano domy przeważnie z białego kamienia wapiennego, łatwo tutaj dostępnego budulca. Ciekawostką jest, iż wszystkie ulice równoleżnikowe Środuli otrzymały imiona pisarzy, a południkowe malarzy i rzeźbiarzy.

W okresie okupacji wysiedlono ze Środuli ludność polską i urządzono tam getto dla ludności wyznania mojżeszowego.

W latach 80. XX wieku Środula została gruntownie przebudowana.

Dzielnice przyłączone do miasta w 1953 roku

BOBREK

Pierwotnie niewielka wioska w puszczy Pakosznicy położona nad stawami utworzonymi przez rozlewiska potoku Bobrek. Powstała na historycznych terenach wsi Porąbka w bliżej nie określonym czasie.

W pierwszej połowie XIX wieku wioska przekształciła się w osadę przemysłową. Już od 1806 roku zaczęto tutaj wydobywać węgiel. Pierwszymi kopalniami odkrywkowymi były: "Jacek" (występująca także pod nazwą "Bobrek"; eksploatowana do 1860 roku) i "Józef" (czynna z dużymi przerwami do 1857 roku). W 1836 roku obie kopalnie przejął Bank Polski, a następnie skarb państwa.

W latach 1822-1850 czynna była w Bobrku huta cynkowa, opierająca produkcję o węgiel z kopalni "Józef". Właścicielem huty był Szayer. Bobrek wchodził w skład gminy Niwka i wraz z nią przyłączony został do Sosnowca.

BÓR

Leśny przysiółek Niwki położony między Białą Przemszą a potokiem Bobrek. Mieszkańcy osady zwanej Borem Porębskim w XVIII i początkach XIX wieku zajmowali się rybołówstwem, a potem byli także przewoźnikami i tragarzami na galarach, którymi Przemszą spławiano do Wisły węgiel i towary przemysłowe. Bór włączono do Sosnowca razem z Niwką.

DAŃDÓWKA

Niewielka wioska znana w XVIII wieku. Jej historia związana jest ściśle z odkryciem złoży węgla kamiennego i powstaniem w 1806 roku kopalni odkrywkowej "Dańdówka" w niewielkiej osadzie składającej się z 8 chałup. Kopalnia dostarczała węgiel do pobliskiej huty cynku. Przekształcona następnie w głębinową, czynna była pod nazwą "Andrzej" do 1846 roku. Eksploatację kopalni wznowił po latach Józef Wrzosek, który wydzierżawił ją od Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich. Występowała wówczas (1900-1908) pod nazwą "Andrzej I". Wspomniana wyżej huta cynku unieruchomiona została w połowie XIX. Około 1840 roku istniała w Dańdówce kopalnia glinki ogniotrwałej. Dańdówka stanowiła część gminy Niwka i wraz z nią została przyłączona do Sosnowca.

JĘZOR

Nazwę tę nosił przysiółek wsi Niwka, który powstał prawdopodobnie w XVI wieku wokół młyna Mateusza Sośnierza, obdarzonego przydomkiem Jęzor. Według legendy po wojnach napoleońskich mieszkańcy zniszczonego przysiółka przenieśli się na drugą stronę rzeki i u zbiegu Białej i Czarnej Przemszy założyli nową osadę o tej samej nazwie.

Jęzor włączono w obręb Sosnowca wraz z Niwką, Dańdówką, Borem i Bobrkiem. Od tego czasu wchodzi on w skład południowych dzielnic miasta.

W końcu lat 50. i w latach 60. XX wieku uruchomiono na terenie Jęzora kilka upadowych kopalń węgla kamiennego ("Jęzor II", IV, V, VI) oraz jedną odkrywkową ("Jęzor V"). Podlegały one zarządowi jaworznickiej kopalni "Komuna Paryska". W latach 70. kopalnie te przestały istnieć. Znaczną część powierzchni Jęzora zajmują obszary leśne.

NIWKA

Początki istnienia wioski o pierwotnej nazwie Niwki, położonej u ujścia Bobrka do Białej Przemszy są nieznane. Wiadomo jednak, iż w 1581 roku była osadą rybacką wchodzącą w skład dóbr klimontowskich. Źródła niemieckie odnotowują jej istnienie w 1590 roku, informując o pracującym w niej młynie.

Nowa Niwka powstała obok starej osady rybackiej, a pierwsze o niej wzmianki pochodzą z 1628 roku. Zlokalizowana była mniej więcej w miejscu, gdzie krzyżują się drogi Modrzejów - Klimontów i Niwka - Zagórze. Nowa Niwka to Niwka dzisiejsza, a wspomniana wyżej osada rybacka to obecny Jęzor.

Właścicielami osady byli m.in.: Broniowscy, Gocławscy, Mieroszewscy, Jacek Siemieński, Gustaw von Kramsta, a od 1890 roku Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich.

Modrzewiowy kościółek wybudowano w Niwce na początku XVIII wieku. W 1826 roku utworzono tu parafię (jedna z najstarszych w obrębie Sosnowca), lecz w 1854 roku przeniesiono ja do Zagórza. Nowy kościół parafialny, pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, dziś zabytkowy, powstał w latach 1896-1910.

Już w pierwszej połowie XIX wieku rozwijał się w osadzie przemysł. Od 1814 roku czynna była tutaj kopalnia "Maurycy", unieruchomiona w 1857 roku. W 1833 roku Maurycy Kossowski, Jacek Lipski i Antoni Klimkiewicz założyli kopalnię "Jerzy" (od 1928 roku "Niwka") oraz przystąpili do budowy w kolonii Henryków huty żelaznej, pierwszej na terenie obecnego Sosnowca. W 1836 roku prawa do kopalni i huty przejął Bank Polski. Huta - tzw. Zakłady Henrykowskie - przestała istnieć w 1860 roku. W latach 1844-1867 nieczynna była także kopalnia. Jej eksploatację wznowił Gustaw von Kramsta, a w 1891 roku przeszła w posiadanie Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich. Po II wojnie światowej połączona została z kopalnią "Modrzejów". Obecnie nie istnieje.

Na polach górniczych dzierżawionych od Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich funkcjonowały kopalnie: "Alwina I" (1900-1926), "Alwina II" (1915-1925) i "Alwina III" (1919-1923).

Do 1840 roku istniał w Niwce port rzeczny połączony kanałem tzw. henrykowskim z dawną hutą cynku. W latach międzywojennych Niwka tworzyła gminę z Dańdówką, Bobrkiem i Borem.

Dzielnice przyłączone do miasta w 1975 roku

JULIUSZ

 Kolonia Juliusz powstała na terenie przysiółka Porąbki w związku z uruchomieniem kopalni "Juliusz", w której od 1914 roku wydobycie rozpoczęło Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Z czasem kolonia weszła w skład miasta Kazimierz, a w roku 1975 przeszła wraz z Kazimierzem Górniczym w granice miasta Sosnowca.

KAZIMIERZ GÓRNICZY

Istnienie osady Kozmiez (prawdopodobnie XVI-wieczny zapis nazwy Koźmierz) zostało odnotowane w dokumentach pochodzących z 1537 roku. Miejscowość - podobnie jak pobliski Juliusz - była pierwotnie przysiółkiem Porąbki. Jej rozwój nastąpił dopiero po 1874 roku, kiedy zaczęto tu eksploatację węgla w uruchomionej przez Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych kopalni "Kazimierz". W latach 1879-1883 wybudowano szyby głębinowe; w 1938 roku zakład połączył się z kopalnią "Juliusz" pod nazwą "Kazimierz - Juliusz".

Od Porąbki oddzielił się Kazimierz w 1933 roku. Otrzymał wówczas status gromady w gminie olkusko-siewierskiej powiatu będzińskiego. W 1950 roku powstałą nowa gmina o nazwie Kazimierz. W 1956 roku otrzymał on status osiedla w powiecie będzińskim, zaś w 1967 roku po połączeniu z Ostrowami Górniczymi - już jako Kazimierz Górniczy uzyskał prawa miejskie. W 1975 roku został włączony do Sosnowca, stanowiąc od tego czasu jedną z jego dzielnic.

KLIMONTÓW

 Wieś zwaną pierwotnie Klimuntowem założył prawdopodobnie w XIII wieku w majątku zagórskim Klemens (Klimunt) z Ruszczy, późniejszy kasztelan krakowski (w 1241 roku poległ w bitwie z Tatarami). Najstarszy dokument potwierdzający jej istnienie w sposób wiarygodny, pochodzi z 1361 roku. Drogą wymiany wioskę nabył wówczas od Marka z Goszyc Otton z Pilczy (Pilicy). Kolejnymi właścicielami Klimontowa byli: Piotr Szafraniec, Wisław i Piotr z Mysłowic, Jaroccy, Broniowscy, Gosławscy, Mieroszewscy, Siemieńscy, Gustaw von Kramsta (od 1864 roku), Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich.

Wioska osadzona była na prawie niemieckim. Należały do niej trzy kolonie: Browar, Rabka i Skotnica. Posiadała folwark, gorzelnię, browar i kuźnię.

W połowie XIX wieku zaczął powstawać tutaj przemysł wydobywczy. Od 1856 roku czynna była przez krótki okres kopalnia rudy żelaza "Jacek". W latach 1904-1908 zbudowano kopalnię węgla kamiennego, która wchodziła początkowo w skład kopalni "Niwka". W roku 1908 usamodzielniła się (była własnością Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich) i wkrótce rozbudowała. W roku 1913 uruchomiono kopalnię "Klimontów II" zwaną także "Jadwiga". Obie kopalnie "Klimontów I" ("Władysław") i "Jadwigę" zatopiono w 1933 roku. Podczas okupacji Niemcy uruchomili je pod nazwą "Bismarck I" i "Bismarck II". Po wojnie kopalnia Klimontów łączyła się z pobliskimi kopalniami, bądź okresowo występowała samodzielnie. Obecnie nie istnieje.

Po 1945 roku Klimontów był gromadą w powiecie będzińskim, w 1954 roku otrzymał status osiedla, a w 1967 roku prawa miejskie. Częścią Sosnowca stał się w 1975 roku.

MACZKI

 Osada Maćki znana była już w XVIII wieku, choć właściwe znaczenie uzyskała dopiero w połowie XIX wieku dzięki wybudowaniu tu stacji kolejowej na trasie Warszawa - Wiedeń oraz komory celnej, a następnie linii kolejowej do Iwangrodu (1884). Przygraniczne położenie i powstałe tu centrum ruchu granicznego zadecydowało o nazwie osady - Granica.

Granica rozwinęła się w duży ośrodek kolejowy. W latch 1848-1859 była jedyną stacją nadgraniczną Cesarstwa Rosyjskiego. Krzyżowały się tu drogi Rosji, Prus i Austro-Węgier. W okolicy dworca kolejowego wybudowanego w 1848 roku w pewnym oddaleniu od wioski Maćki zaczęła kształtować się osada. Pierwszymi jej mieszkańcami byli kolejarze z rodzinami, funkcjonariusze straży granicznej, urzędnicy obsługujący komorę celną, wojsko rosyjskie i żandarmeria. Powstawały tu domy mieszkalne, hotele (1852, 1864), poczta, koszary, cerkiew prawosławna. W 1857 roku postawiono kaplicę rzymskokatolicką, w której msze odprawiał ksiądz z Zagórza, a w 1893 roku zbudowano kościół (przez 30 lat należał do parafii zagórskiej). Pierwsza szkoła powszechna powstała w Granicy w 1886 roku.

Podczas powstania styczniowego w okolicy osady doszło do starć oddziałów polskich z wojskiem rosyjskim. Przejściowo udało się powstańcom opanować stację.

Znaczenie osady jako ważnego węzła komunikacyjnego osłabło po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i zlikwidowaniu granicy z Austrią. Wtedy także aktualność straciła nazwa miejscowości. Zmieniono ją na Uroczysko, a w 1925 roku nadano jej obecną nazwę - Maczki.

W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój osady. Z inicjatywy prezydenta Gabriela Narutowicza pobudowano w Maczkach zakłady wodociągowe, które już od 1930 roku zaopatrywały Sosnowiec w wodę.

W 1919 roku powstało Gimnazjum Realne - pierwsza szkoła średnia w Maczkach. W jego miejsce, w budynku dawnej komory celnej, utworzono w 1926 roku Szkołę Rzemieślniczo-Przemysłową, w której chemii uczył znany pisarz Leon Kruczkowski. Po II wojnie światowej w tym miejscu działała do lat 70. XX wieku Zasadnicza Szkoła Zawodowa.

W Maczkach istniały kolonie: Wodociągi, Cieśle, Wągródka, Stare Maczki (dawna wieś Maćki) - o czym przypominają obecnie nazwy ulic.

Pierwotnie Maczki były gminą, od 1955 roku gromadą, a w 1958 roku stały się osiedlem w powiecie będzińskim. Włączone w obręb administracyjny Sosnowca stanowią jego "zieloną dzielnicę".

OSTROWY GÓRNICZE

 Osada o pierwotnej nazwie Niemce utworzona w puszczy nadprzemszańskiej w bliżej nie określonym czasie. Zapis potwierdzający jej istnienie w 1590 roku znajduje się w archiwum miasta Mysłowice.

Właściwy rozwój osady związany jest z przypadkowym odkryciem w 1814 roku pokładów węgla kamiennego. Kopalnię odkrywkową o nazwie "Feliks", przekształconą w 1824 roku w głębinową, założył tutaj Feliks hr. Łubieński, dzierżawca wsi. W 1824 roku uległa ona pożarowi. Pożar strawił także następna kopalnię o tej samej nazwie, założoną w pobliżu pierwszej, unieruchomioną w 1843 roku. Oprócz kopalni czynna była w Niemcach także huta cynku (do 1848 roku). Górnictwo węglowe zaczęło pomyślnie rozwijać się tutaj po przejęciu w 1874 roku nieczynnej kopalni i sąsiednich pól górniczych przez Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Uruchomiono i zmodernizowano wówczas kopalnię "Feliks", wydrążono nowe szyby, założono kopalnię w koloni Ostrowy i w przysiółku Grabocin.

Warszawskie Towarzystwo prowadziło ożywioną działalność inwestycyjną na terenie osady. Powstały domy mieszkalne dla urzędników i robotników, szkoły, ochronka, gospoda, sala teatralna, szpital itp. Najciekawszym i największym obiektem tego zespołu jest stylowa gospoda wybudowana w 1903 roku według projektu znanych architektów warszawskich, Franciszka Lillpopa i Kazimierza Jankowskiego. W podobnym, zakopiańskim stylu wybudowano ambulatorium.

W okresie międzywojennym wieś należała do gminy olkusko-siewierskiej z siedzibą w Strzemieszycach. Nazwę Ostrowy Górnicze otrzymała w 1945 roku, a w 1967 roku przyłączono ją do Kazimierza tworząc miasto Kazimierz Górniczy.

PORĄBKA

Pierwotnie wieś utworzona na wyrębie leśnym puszczy Pakosznickiej, ulokowana na prawym brzegu potoku Bobrek. Jej początki nie są znane. Istnienie wsi zostało odnotowane w dokumencie z 1326 roku, odnoszącym się do opłaty świętopietrza składanego przez jej mieszkańców. Informacje te potwierdza w XV wieku Jan Długosz w Liber Beneficiorum. Od 1390 do 1789 roku była własnością biskupów krakowskich i wchodziła w skład majątku klucza sławkowskiego. W późniejszych latach wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli. Około 1920 roku nabyło ją Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych.

We wsi wydzieliły się osady - przysiółki, tzw. Morze Czarne, Bór Porębski, "Za wodą" (Zawodzie), a także Maćki.

W II połowie XIX wieku rozwinęło się tutaj górnictwo węglowe, które zmieniło charakter wsi, przeobrażając ja w osadę przemysłową. Tworzyły się kolonie robotnicze: Kazimierz, Juliusz, Szmejka. W 1860 roku powstała pierwsza kopalnia odkrywkowa (własność Kriegera). Na jej miejscu w 1874 roku Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych uruchomiło kopalnię "Wiktor", a następnie "Kazimierz", która w roku 1938 połączyła się z pobliską kopalnią "Juliusz", eksploatowaną od 1914 roku.

Do 1950 roku Porąbka przynależała do gminy olkusko-siewierskiej, a następnie wchodziła w skład gminy Kazimierz w powiecie będzińskim. W 1954 roku stałą się gromadą, w 1956 osiedlem, a w 1967 roku otrzymała status samodzielnego miasta. Po przeprowadzeniu reformy administracyjnej została wchłonięta przez organizm miejski Sosnowca.

ZAGÓRZE

 Zagórze wzmiankowane jest już w dokumencie z 1228 roku. Istnienie osady rycerskiej na tym terenie potwierdził w XV wieku Jan Długosz. Właścicielami wsi byli wówczas Jan Zagórski z Zagórza i Jarocki z Sielca. W późniejszych wiekach miejscowość wielokrotnie zmieniała włąscicieli, spośród których szczególnie upamiętniły się rodziny Mieroszewskich i Siemieńskich. Od lat 60. XIX wieku zarówno wieś, jak i powstały w okolicy przemysł węglowy stały się własnością kapitalistów niemieckich, a później francuskich.

Do wsi należały przysiółki: Wola Zagórska, Pod Borem, Chechłów, a od początku XIX wieku także przyłączony przez Mieroszewskich folwark z osadą Brzezie (zwany Wańczykowem).

Zagórze należało do parafii mysłowickiej, zaś od 1826 roku - do nowopowstałej parafii w Niwce. Wzniesienie dzięki staraniom i funduszom hr. Jadwigi Mieroszewskiej w połowie XIX wieku kościoła pod wezwania św. Joachima, pozwoliło utworzyć w 1852 roku w Zagórzu samodzielną parafię, która swym zasięgiem objęła znaczną część obecnego Sosnowca. W 1908 roku wybudowano nowy kościół wykorzystując stary jako kruchtę.

Już w pierwszej połowie XIX istniała kopalnia węgla kamiennego. W latach 60. XIX wieku czynne były kopalnie "Wańczyków" i "Wincenty" należące do właścicieli majątku Jacka Siemieńskiego, a następnie Gustawa von Kramsty. W 1851 roku powstała kopalnia "Ignacy" przemianowana pod koniec XIX wieku na "Mortimer". Jej właścicielami byli: J. Siemieński, G. von Kramsta (od 1864 roku), Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich (od 1890 roku). Zatopiona w 1933 roku, przejściowo wznowiła wydobycie w okresie okupacji hitlerowskiej. Po wojnie łączona była okresowo z kopalnią "Klimontów" i "Porąbką". Obecnie nie istnieje.

W drugiej połowie XIX wieku czynna była w Zagórzu huta cynku "Paulina"; zlikwidowana po I wojnie światowej.

W 1915 roku część Zagórza (tzw. obszar dworski) przyłączono do Sosnowca.

W dwudziestoleciu i w okresie powojennym aż do 1953 roku Zagórze było gminą, w roku następnym uzyskało status osiedla, a w 1967 roku - miasta. Po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1975 roku zostało wchłonięte przez organizm miejski Sosnowca, stanowiąc od tego czasu jedną z największych jego dzielnic. W latach 70. XX wieku Zagórze zmieniło wygląd - powstały tu osiedla mieszkaniowe dla kilkudziesięciu tysięcy osób.